Η κρίσιμη μάχη του Ματζικέρτ
Στις 18 Αυγούστου και οι δύο πλευρές άρχισαν να ετοιμάζονται για τη μάχη, που οι Σελτζούκοι πίστευαν ότι θα γινόταν την επόμενη μέρα, δηλαδή την Παρασκευή -τη μουσουλμανική Κυριακή. Κανένα από τα μεγάλα αποσπάσματα του Ρωμανού δεν είχε επιστρέψει κατά τη διάρκεια της μέρας. Αντίθετα, ένας αριθμός Ούζων μισθοφόρων με επικεφαλής κάποιον Ταμίς αποφάσισε να αλλάξει στρατόπεδο στις 17 ή στις 18 Αυγούστου, μάλλον επειδή ήταν Τούρκοι, όπως οι Σελτζούκοι, αλλά το πιθανότερο είναι επειδή είχαν να πληρωθούν πολλούς μήνες. Κατάφεραν να φύγουν χωρίς να τους πάρει είδηση κανείς και να ενωθούν με τους Σελτζούκους. Εν τω μεταξύ είχαν φτάσει και οι ενισχύσεις των μουσουλμάνων από το Αχλάτ και το Ματζικέρτ. Ο Ταρχανιώτης, όμως, φαίνεται ότι δεν είχε σκοπό να επιστρέψει και όπως αποδείχτηκε ούτε ο Ρουσέλ. Το μόνο γεγονός που συνέβη εκείνη τη μέρα ήταν η επίθεση των τοξοτών του βυζαντινού στρατού, που βγήκαν από τα οχυρά τους και κατάφεραν να απομακρύνουν τους ακροβολιστές του Αρσλάν προκαλώντας τους βαριές απώλειες.
Οι πληροφορίες για τη Μάχη του Ματζικέρτ που έχουν φτάσει σε μας δεν είναι ξεκάθαρες, αντίθετα είναι μάλλον αντιφατικές. Απ' όλες τις πηγές μόνο μία (ηΙστορία του Ατταλειάτη) γράφτηκε από κάποιον που ήταν αυτόπτης μάρτυρας. Το σίγουρο όμως είναι ότι εκείνο το πρωινό της 19ης Αυγούστου, ο Ρωμανός παρέταξε το στρατό του σε δυο παρατάξεις, όπως γινόταν συνήθως,Η πρώτη ήταν χωρισμένη σε τρία μέρη -δεξιά βρίσκονταν τα στρατεύματα της Καππαδοκίας, της Αρμενίας και του Χαρσιανού. Υπήρχαν επίσης και Ούζοι μισθοφόροι, με επικεφαλής τον Αλλυάτη (στρατηγό του Θέματος της Καππαδοκίας). Στο κέντρο τα στρατεύματα της κεντρικής Μικράς Ασίας και τα Τάγματα με επικεφαλής τον ίδιο τον Ρωμανό. Τέλος αριστερά τα στρατεύματα της Δύσης μαζί με τους Πατζινάκες και άλλους συμμάχους με επικεφαλής τον Νικηφόρο Βρυέννιο. Η δεύτερη (ή εφεδρική) παράταξη ήταν κάτω από τις διαταγές του Ανδρόνικου Δούκα, ανιψιού του προηγουμένου αυτοκράτορα, που σίγουρα δεν έτρεφε και τόσο φιλικά αισθήματα για τον Ρωμανό -γεγονός που αποδείχτηκε μοιραίο. Απαρτιζόταν από Γερμανούς και Νορμανδούς μισθοφόρους ιππείς με βαρύ οπλισμό, από τους Άρχοντες (ένα νέο Τάγμα) και ένα μεγάλο μέρος της Εταιρείας. Στο στρατόπεδο δεν έμειναν στρατεύματα για να το φρουρούν.
Η προέλασή τους προς το στρατόπεδο των Σελτζούκων μέσα από την πεδιάδα του Ματζικέρτ, που θα πρέπει να άρχισε κατά το μεσημέρι, δεν αντιμετώπισε κανένα εμπόδιο. Οι ακροβολιστές μόνο των Σελτζούκων έπληξαν τα άκρα των κεράτων, στα οποία οι Βυζαντινοί διοικητές έπρεπε να προσέχουν ιδιαίτερα του δικούς τους Τούρκους, ώστε να μην λιποτακτήσουν σαν τους Ούζους του Ταμίς, ειδικά εκείνη την ώρα που τα πλευρά δεν παρείχαν καμία σιγουριά έτσι όπως ήταν εκτεθειμένα στον ανοιχτό χώρο. Αλλά ο κύριος όγκος του στρατού των Σελτζούκων συνέχιζε να υποχωρεί μπροστά τους σε μια προσποιητή υποχώρηση, ώσπου μετά το μεσημέρι ή νωρίς το απόγευμα οι Βυζαντινοί έφτασαν στο εγκαταλελειμμένο στρατόπεδο των Σελτζούκων. Σε εκείνο το σημείο, ο Ρωμανός φαίνεται ότι άρχισε να αμφιβάλλει αν ήταν σωστό να συνεχίσουν την προέλαση. Επειδή, λοιπόν, φοβήθηκε μήπως οι Σελτζούκοι επιτεθούν στο δικό του αφύλαχτο στρατόπεδο, έδωσε διαταγή να οπισθοχωρήσουν , γυρνώντας την αυτοκρατορική σημαία προς τα πίσω.
Αλλά η διαταγή παρεξηγήθηκε. Επειδή είχε αρχίσει να σκοτεινιάζει, μόνο το κέντρο έκανε μεταβολή σύμφωνα με τη διαταγή, ενώ τα πλευρά δίσταζαν. προφανώς δεν ήξεραν τι να κάνουν. Συγχρόνως μια φήμη άρχισε να διαδίδεται στην εφεδρική παράταξη, μάλλον από τον ίδιο το Δούκα, ότι ο αυτοκράτορας είχε σκοτωθεί. Οι Σελτζούκοι που παρακολουθούσαν από τους κοντινούς λόφους, μην πιστεύοντας στα μάτια τους, είδαν το χάος που επικρατούσε στην πεδιάδα και σκέφτηκαν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία που τους δινόταν. Εκείνη τη στιγμή, η πρώτη γραμμή των Βυζαντινών είχε αποδιοργανωθεί τελείως, οι άντρες της είχαν μέτωπο προς όλες τις κατευθύνσεις, ενώ ανάμεσα στο κέντρο και στα πλευρά υπήρχαν μεγάλα κενά. Τότε ο Αλπ Αρσλάν όρμησε με 10.000 Σελτζούκους ιππείς εναντίον τους.
Αμέσως σχεδόν επικράτησε πανικός και όλοι τράπηκαν σε φυγή πιστεύοντας ότι προδόθηκαν από τους Αρμένιους ή από τους Τούρκους συμμάχους. Πράγματι, οι Αρμένιοι ήταν αυτοί που εγκατέλειψαν πρώτοι το πεδίο της μάχης με αποτέλεσμα να σωθούν σχεδόν όλοι, ενώ οι Πατζινάκες και οι Ούζοι παρέμειναν πιστοί μέχρι το τέλος. Η δεξιά πτέρυγα του βυζαντινού στρατού γρήγορα διαλύθηκε, επειδή είχε αποδυναμωθεί εξαιτίας της σταδιακής λιποταξίας των Καππαδοκών. Αντίθετα, η αριστερή, αν και αποκόπηκε από το κέντρο και δέχτηκε επίθεση από τα πλάγια και από τα νώτα, ηττήθηκε μόνο μετά από σκληρή μάχη. Ο Δούκας, αμελώντας ολοφάνερα τα καθήκοντά του σαν διοικητής της εφεδρικής παράταξης, που ο στρατός χρειαζόταν απελπισμένα -η επέμβασή του μπορεί να ήταν σωτήρια για την έκβαση της μάχης- είχε αποχωρήσει ήδη από το πεδίο χωρίς να χρησιμοποιήσει τους άντρες του. Ο Βρυέννιος, ένας άλλος Βυζαντινός ιστορικός, δηλώνει κατηγορηματικά «η οπισθοφυλακή αποσύρθηκε αμέσως».
Μόνο το κέντρο κρατούσε ακόμη όπου συνέχιζε να μάχεται ο Ρωμανός, πληγωμένος πάνω από το νεκρό του άλογο, ώσπου αναγνωρίστηκε από τη στολή του και τους Βαράγγους που τον περιστοίχιζαν. Τότε αιχμαλωτίστηκε από ένα Σελτζούκο δούλο- στρατιώτη. Ήταν η πρώτη φορά που ένας Βυζαντινός αυτοκράτορας είχε συλληφθεί αιχμάλωτος από μουσουλμάνους. Οι τελευταίες λιγοστές βυζαντινές μονάδες, που δεν είχαν ακόμη διαλυθεί, άρχισαν να υποχωρούν. Ακολούθησε μια ανελέητη, αιματηρή καταδίωξη του διαλυμένου στρατού που συνεχίστηκε όλη τη νύχτα. Ένας αυτοκράτορας είχε πει κάποτε ότι «0 στρατός για το κράτος είναι ό,τι το κεφάλι για το σώμα». Το σώμα λοιπόν είχε μείνει τώρα ακέφαλο κι αυτή η εκτέλεση σήμανε το τέλος της στρατιωτικής υπεροχής του Βυζαντίου.
Η Μετά το Ματζικέρτ Εποχή
Η ήττα στο Ματζικέρτ ήταν το τέλος του παραδοσιακού βυζαντινού στρατού. Τα περισσότερα στρατεύματα των Ταγμάτων καταστράφηκαν στο πεδίο της μάχης και όσα απέμειναν εξαφανίστηκαν από το προσκήνιο λίγο αργότερα. Το ίδιο συνέβη και με τα Θέματα της Ανατολής που, αποδυναμωμένα όπως ήταν, καταργήθηκαν εντελώς. Μόλις εξαφανίστηκαν όμως, ένα μεγάλο μέρος της Μικράς Ασίας κατελήφθη από τους νικητές Τούρκους, πολλοί από τους οποίους εισήλθαν στην περιοχή ως μισθοφόροι των Βυζαντινών με τις ευλογίες των διαδόχων του Ρωμανού, του Μιχαήλ Ζ ' (1071-1078) και του Νικηφόρου Γ' (1078- 1081).
Η καταστροφή των Στρατών της Ανατολής άφησε στην κυριολεξία την αυτοκρατορία εντελώς ανυπεράσπιστη. Αν και στην πρωτεύουσα άρχισε σύντομα να δημιουργείται ένας νέος στρατιωτικός πυρήνας, η ευθύνη για την προάσπιση των ευάλωτων ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας πέρασε αποκλειστικά σχεδόν στα χέρια των συνεχώς αυξανομένων μισθοφορικών στρατευμάτων , που αποτελούνταν κυρίως από Νορμανδούς, Τούρκους, Κουμάνους και Πατζινάκες. Η ολοκληρωτική σχεδόν εξαφάνιση των ιθαγενών μονάδων και η παράλληλη αύξηση της εξάρτησης της αυτοκρατορίας από τους μισθοφόρους ήταν χωρίς αμφιβολία οι κυριότερες επιπτώσεις της στρατιωτικής ήττας στο Ματζικέρτ. Από τότε άρχισε η πτωτική πορεία που συνεχίστηκε μέχρι τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας…
Πηγή: «Βυζαντινοί Στρατοί 886-1118, Ian Heath – ελληνική έκδοση»
Οι πληροφορίες για τη Μάχη του Ματζικέρτ που έχουν φτάσει σε μας δεν είναι ξεκάθαρες, αντίθετα είναι μάλλον αντιφατικές. Απ' όλες τις πηγές μόνο μία (ηΙστορία του Ατταλειάτη) γράφτηκε από κάποιον που ήταν αυτόπτης μάρτυρας. Το σίγουρο όμως είναι ότι εκείνο το πρωινό της 19ης Αυγούστου, ο Ρωμανός παρέταξε το στρατό του σε δυο παρατάξεις, όπως γινόταν συνήθως,Η πρώτη ήταν χωρισμένη σε τρία μέρη -δεξιά βρίσκονταν τα στρατεύματα της Καππαδοκίας, της Αρμενίας και του Χαρσιανού. Υπήρχαν επίσης και Ούζοι μισθοφόροι, με επικεφαλής τον Αλλυάτη (στρατηγό του Θέματος της Καππαδοκίας). Στο κέντρο τα στρατεύματα της κεντρικής Μικράς Ασίας και τα Τάγματα με επικεφαλής τον ίδιο τον Ρωμανό. Τέλος αριστερά τα στρατεύματα της Δύσης μαζί με τους Πατζινάκες και άλλους συμμάχους με επικεφαλής τον Νικηφόρο Βρυέννιο. Η δεύτερη (ή εφεδρική) παράταξη ήταν κάτω από τις διαταγές του Ανδρόνικου Δούκα, ανιψιού του προηγουμένου αυτοκράτορα, που σίγουρα δεν έτρεφε και τόσο φιλικά αισθήματα για τον Ρωμανό -γεγονός που αποδείχτηκε μοιραίο. Απαρτιζόταν από Γερμανούς και Νορμανδούς μισθοφόρους ιππείς με βαρύ οπλισμό, από τους Άρχοντες (ένα νέο Τάγμα) και ένα μεγάλο μέρος της Εταιρείας. Στο στρατόπεδο δεν έμειναν στρατεύματα για να το φρουρούν.
Η προέλασή τους προς το στρατόπεδο των Σελτζούκων μέσα από την πεδιάδα του Ματζικέρτ, που θα πρέπει να άρχισε κατά το μεσημέρι, δεν αντιμετώπισε κανένα εμπόδιο. Οι ακροβολιστές μόνο των Σελτζούκων έπληξαν τα άκρα των κεράτων, στα οποία οι Βυζαντινοί διοικητές έπρεπε να προσέχουν ιδιαίτερα του δικούς τους Τούρκους, ώστε να μην λιποτακτήσουν σαν τους Ούζους του Ταμίς, ειδικά εκείνη την ώρα που τα πλευρά δεν παρείχαν καμία σιγουριά έτσι όπως ήταν εκτεθειμένα στον ανοιχτό χώρο. Αλλά ο κύριος όγκος του στρατού των Σελτζούκων συνέχιζε να υποχωρεί μπροστά τους σε μια προσποιητή υποχώρηση, ώσπου μετά το μεσημέρι ή νωρίς το απόγευμα οι Βυζαντινοί έφτασαν στο εγκαταλελειμμένο στρατόπεδο των Σελτζούκων. Σε εκείνο το σημείο, ο Ρωμανός φαίνεται ότι άρχισε να αμφιβάλλει αν ήταν σωστό να συνεχίσουν την προέλαση. Επειδή, λοιπόν, φοβήθηκε μήπως οι Σελτζούκοι επιτεθούν στο δικό του αφύλαχτο στρατόπεδο, έδωσε διαταγή να οπισθοχωρήσουν , γυρνώντας την αυτοκρατορική σημαία προς τα πίσω.
Αλλά η διαταγή παρεξηγήθηκε. Επειδή είχε αρχίσει να σκοτεινιάζει, μόνο το κέντρο έκανε μεταβολή σύμφωνα με τη διαταγή, ενώ τα πλευρά δίσταζαν. προφανώς δεν ήξεραν τι να κάνουν. Συγχρόνως μια φήμη άρχισε να διαδίδεται στην εφεδρική παράταξη, μάλλον από τον ίδιο το Δούκα, ότι ο αυτοκράτορας είχε σκοτωθεί. Οι Σελτζούκοι που παρακολουθούσαν από τους κοντινούς λόφους, μην πιστεύοντας στα μάτια τους, είδαν το χάος που επικρατούσε στην πεδιάδα και σκέφτηκαν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία που τους δινόταν. Εκείνη τη στιγμή, η πρώτη γραμμή των Βυζαντινών είχε αποδιοργανωθεί τελείως, οι άντρες της είχαν μέτωπο προς όλες τις κατευθύνσεις, ενώ ανάμεσα στο κέντρο και στα πλευρά υπήρχαν μεγάλα κενά. Τότε ο Αλπ Αρσλάν όρμησε με 10.000 Σελτζούκους ιππείς εναντίον τους.
Αμέσως σχεδόν επικράτησε πανικός και όλοι τράπηκαν σε φυγή πιστεύοντας ότι προδόθηκαν από τους Αρμένιους ή από τους Τούρκους συμμάχους. Πράγματι, οι Αρμένιοι ήταν αυτοί που εγκατέλειψαν πρώτοι το πεδίο της μάχης με αποτέλεσμα να σωθούν σχεδόν όλοι, ενώ οι Πατζινάκες και οι Ούζοι παρέμειναν πιστοί μέχρι το τέλος. Η δεξιά πτέρυγα του βυζαντινού στρατού γρήγορα διαλύθηκε, επειδή είχε αποδυναμωθεί εξαιτίας της σταδιακής λιποταξίας των Καππαδοκών. Αντίθετα, η αριστερή, αν και αποκόπηκε από το κέντρο και δέχτηκε επίθεση από τα πλάγια και από τα νώτα, ηττήθηκε μόνο μετά από σκληρή μάχη. Ο Δούκας, αμελώντας ολοφάνερα τα καθήκοντά του σαν διοικητής της εφεδρικής παράταξης, που ο στρατός χρειαζόταν απελπισμένα -η επέμβασή του μπορεί να ήταν σωτήρια για την έκβαση της μάχης- είχε αποχωρήσει ήδη από το πεδίο χωρίς να χρησιμοποιήσει τους άντρες του. Ο Βρυέννιος, ένας άλλος Βυζαντινός ιστορικός, δηλώνει κατηγορηματικά «η οπισθοφυλακή αποσύρθηκε αμέσως».
Μόνο το κέντρο κρατούσε ακόμη όπου συνέχιζε να μάχεται ο Ρωμανός, πληγωμένος πάνω από το νεκρό του άλογο, ώσπου αναγνωρίστηκε από τη στολή του και τους Βαράγγους που τον περιστοίχιζαν. Τότε αιχμαλωτίστηκε από ένα Σελτζούκο δούλο- στρατιώτη. Ήταν η πρώτη φορά που ένας Βυζαντινός αυτοκράτορας είχε συλληφθεί αιχμάλωτος από μουσουλμάνους. Οι τελευταίες λιγοστές βυζαντινές μονάδες, που δεν είχαν ακόμη διαλυθεί, άρχισαν να υποχωρούν. Ακολούθησε μια ανελέητη, αιματηρή καταδίωξη του διαλυμένου στρατού που συνεχίστηκε όλη τη νύχτα. Ένας αυτοκράτορας είχε πει κάποτε ότι «0 στρατός για το κράτος είναι ό,τι το κεφάλι για το σώμα». Το σώμα λοιπόν είχε μείνει τώρα ακέφαλο κι αυτή η εκτέλεση σήμανε το τέλος της στρατιωτικής υπεροχής του Βυζαντίου.
Η Μετά το Ματζικέρτ Εποχή
Η ήττα στο Ματζικέρτ ήταν το τέλος του παραδοσιακού βυζαντινού στρατού. Τα περισσότερα στρατεύματα των Ταγμάτων καταστράφηκαν στο πεδίο της μάχης και όσα απέμειναν εξαφανίστηκαν από το προσκήνιο λίγο αργότερα. Το ίδιο συνέβη και με τα Θέματα της Ανατολής που, αποδυναμωμένα όπως ήταν, καταργήθηκαν εντελώς. Μόλις εξαφανίστηκαν όμως, ένα μεγάλο μέρος της Μικράς Ασίας κατελήφθη από τους νικητές Τούρκους, πολλοί από τους οποίους εισήλθαν στην περιοχή ως μισθοφόροι των Βυζαντινών με τις ευλογίες των διαδόχων του Ρωμανού, του Μιχαήλ Ζ ' (1071-1078) και του Νικηφόρου Γ' (1078- 1081).
Η καταστροφή των Στρατών της Ανατολής άφησε στην κυριολεξία την αυτοκρατορία εντελώς ανυπεράσπιστη. Αν και στην πρωτεύουσα άρχισε σύντομα να δημιουργείται ένας νέος στρατιωτικός πυρήνας, η ευθύνη για την προάσπιση των ευάλωτων ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας πέρασε αποκλειστικά σχεδόν στα χέρια των συνεχώς αυξανομένων μισθοφορικών στρατευμάτων , που αποτελούνταν κυρίως από Νορμανδούς, Τούρκους, Κουμάνους και Πατζινάκες. Η ολοκληρωτική σχεδόν εξαφάνιση των ιθαγενών μονάδων και η παράλληλη αύξηση της εξάρτησης της αυτοκρατορίας από τους μισθοφόρους ήταν χωρίς αμφιβολία οι κυριότερες επιπτώσεις της στρατιωτικής ήττας στο Ματζικέρτ. Από τότε άρχισε η πτωτική πορεία που συνεχίστηκε μέχρι τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας…
Πηγή: «Βυζαντινοί Στρατοί 886-1118, Ian Heath – ελληνική έκδοση»
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Παρακαλούμε τα σχολιά σας να ειναι περιεκτικά και ευπρεπή. Για την καλύτερη επικοινωνία δώστε ψευδώνυμο.
Προτιμάτε την ελληνική γραφή κι όχι την λατινική (κοινώς greeklish).Υβριστικά και μη ευπρεπή σχόλια θα διαγράφονται ή δεν θα δημοσιεύονται.